شمس الدين ديلمي يکي از عالمان و عارفان گمنام و شخصيت‌هاي برجسته تصوف همدان در قرن ششم است که آثار زيادي همچون تصديق المعارف، مرآة الارواح، جواهر الأسرار، عيون المعارف، مهمات الواصلين و المسائل الملمع به عربي و فارسي نوشت و شاگردان بزرگي مانند نجم الدين کبري و تاج الدين محمود اشتهي تربيت کرد. ديلمي را بايد نخستين عارفي در نظر گرفت که نظريه? ساحات وجودي انسان را به صورت علمي و گسترده صورت بندي کرد و چارچوب عرفان خويش را بر پايه شناخت نفس به عنوان «جسم لطيف» قرار داد که وظيفه آن «جمع توحيد و تعظيم» يا «توحيد شهودي» است. اين نظريه زمينه ساز مباحث پردامنه درباره لطايف وجودي انسان و ارتباط آن با رنگ‌ها و پيامبران اولوالعزم در ميان مشايخ کبرويه شد. شاخص ترين نظريه عرفاني ديلمي «زمان و مکان الهي» است که تفسير جديدي از آزال و آباد حسين بن منصور حلاج و تأويلي جدال برانگيز از اصطلاحات قرآني «قرب»، «کرسي»، «عرش»، «محيط» و «ايام الله» است.