بدان که توحيد بر سه قسم است: توحيد ذات، توحيد صفات و توحيد افعال. در مقبل هر يک از اين سه توحيد شرک جلي و شرک خفي متصور است که بر شرک جلي احکام کفر جاري مي شود. پس سه توحيد و شش شرکت قابل تصور است. نيز مي توان گفت توحيد چهارمي هم وجود دارد که آن توحيد در عبادت است. پس چهار توحيد و در مقابل آن هشت شرک يعني چهار شرک خفي و چهار شرک جلي مي توان فرض کرد. اما توحيد اول يا «توحيد ذات آن است که آدمي معتقد و معترف به وجود واجب الوجود باشد که سرچشمه وجود است، يکي بوده است و دو نيست. شرک متصور در مقابل اين توحيد شرک جلي و شرک خفي است. شرک جلي آنست که شخص مانند «ثنويه» به دو واجب الوجود، يکي يزدان و ديگر اهرمن، قائل باشد و تمام موجودات را مرتبط به اين دو سرچشمه رحمانيه و اهرمنيه بشناسد، يزدان را سر چشمه ي خيرات و اهرمن را منشأ بديها بداند. علت شبهه ثنويه آن است که چون در عالم خيرات و شرور و همچنين نفوس شريره و طيبه را در کنار هم مي بينند مانند خار و گل، زاغ و بلبل، نور و ظلمت، علم و جهل، کفر و ايمان، رفق و خرق، نوش و نيش، زهر و پادزهر چنين نتيجه مي گيرند که از يک سرچشمه پيدايش دو چيز ضد ممکن نيست، از اينرو دو سرچشمه را قائل ميشوند که يکي منشأ خيرات است و نامش رحمن و ديگر منشأ شرور است و نامش اهر من. حضرت عيسي (عليه السلام) مي فرمايد: «باطن شخص را از کلماتش و اعمالش بسنجيد» زيرا که هرگز درخت خار انجير ندهد. هر چه از زبان مي تراود از دل سرچشمه ميگيرد. کسي که فحاش و بدگو است چون دلش معدن نجاسات است از زبانش نيز همان بيرون تراويده