براي شناخت آيين مزدک، بررسي دو بعد ضروري است: نخست بينش و جهان‌بيني او و تأثير آن ميان مردم و طبقات گوناگون. دوم پايگاه اجتماعي اقتصادي و تحولاتي که به‌وجود آورد. شالوده عقايد مزدک؛ همان انديشه زرتشتيان و به‌ويژه مانويان است، تنها برداشت او از نيروهاي دوگانه هستي «خداي نيک و خداي بد» باعث ويژگي منحصربه‌فردي براي او شد. تفسيري که مزدک از پيروزي نيروي روشنايي «نيکي» بر نيروي تاريکي «بدي» به‌عمل آورد. در موفقيت و گسترش آيين او نقش بسزايي داشت. خلاصه تفسير و تأويل او چنين است. «نور» در هستي آزادي محض دارد، اما «تاريکي» بر خلاف آن در فعاليت خود آزاد نيست و بر حسب تصادف به‌وجود آمده است. اين کتاب با عنوان «بررسي تاريخي و مادي در عقايد مزدک» پايان‌نامه دکتري ادبيات مولف در دانشکده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران است. نويسنده در اين کتاب تنها به عقايد و آيين مزدک پرداخته و مطالب را گاهي به اختصار گذرانده است. مقدمه‌اي به‌تفصيل از زنده‌ياد جمال‌زاده در ابتداي کتاب آمده است.